De Mühlenstraße in 1977. Geheel rechts de blanke Muur, die we nu kennen als de East Side Gallery (Foto: Bundesarchiv Bild 183-S0930-0030)
Veel toeristen die naar Berlijn komen vragen zich af waar ze de Muur kunnen vinden, die ooit de stad in tween gescheurd heeft. Zij zullen tot de ontdekking komen dat er in de stad eigenlijk bar weinig van over is gebleven. Direct na de val van de Muur in 1989 wordt dit symbool van deling en de Koude Oorlog vrij snel weggehaald uit de stad. Een litteken dat zo snel mogelijk verwijderd dient te worden. Als het niet gebeurt door het stadsbestuur, dan gebeurt het wel door inwoners en toeristen met hakmateriaal. ‘Mauerspechten’ worden ze genoemd en zij tikken stukken van de Muur af, die later te koop worden aangeboden. Zelfs 25 jaar later zijn er in elke souvenirshop en open lucht kraampjes nog steeds ‘authentieke’ stukjes Muur te koop, met zelfs een echtheidscertificaat.
De East Side Gallery in 2014. Niet te vergelijken met het rustige verkeer in 1977
De opruimwoede heeft ervoor gezorgd dat er nog maar een paar authentieke stukken Muur in Berlijn terug te vinden zijn. Aan de Bernauer Straße staat er nog een behoorlijk stuk wat is geintegreerd in de Gedenkstätte Berliner Mauer. Ook aan de Niederkirchenerstraße staan nog een aantal elementen van de ‘antifaschistischer Schutzwall’, wat zich inmiddels achter hekken bevindt omdat het behoorlijk aan ‘Mauerspechten’ ten prooi is gevallen. Het langste stuk van de Muur dat bewaard is gebleven staat echter aan de Mühlenstraße en is bij veel mensen bekend als de East Side Gallery. Deze Muur is niet onderhevig geweest aan hak- en breekwerk. Te danken is dat enerzijds aan het ontbreken van graffiti, waardoor het minder interessant is om er stukken af te hakken. Anderzijds is dit het gevolg van het feit dat vanaf december 1989 het stuk Muur van 1,3 kilometer tussen het Ostbahnhof en de Oberbaumbrücke door 118 kunstenaars uit 21 verschillende landen is beschilderd. De stad Berlijn heeft dit initiatief omarmd, waarbij de East Side Gallery onder monumentenzorg valt.
Om de paar meter treffen we een dergelijk paaltje aan waar op vermeld staat dat de East Side Gallery onder Denkmal staat
De East Side Gallery is in muurtermen een zogeheten Hinterlandmauer. De Hinterlandmauer is het gedeelte van de Muur dat zichtbaar is geweest voor de Oost-Berlijner. De ronde betonnen afkapping aan de bovenkant van de Muur is vrij ongebruikelijk voor een Hinterlandmauer, maar geven wel een idee voor destijds de Oost-Berlijners en de huidige toeristen hoe de Muur er daadwerkelijk uit heeft gezien. De zogenoemde Vorderlandmauer is het gedeelte wat de West-Berlijners kunnen zien. Tussen de Vorderlandmauer en de Hinterlandmauer ligt de Todesstreifen, het gebied wat continu en zwaar door de grenswachten wordt bewaakt. Alhoewel de eigenlijke grens tussen Oost- en West-Berlijn de oever van de Spree aan de kant van Kreuzberg is, hebben de DDR autoriteiten toch gemeend een behoorlijke Todesstreifen tussen het water en de Muur te moeten maken. Deze Todesstreifen kan men nu bewandelen en met een beetje fantasie kan men zich voorstellen hoe het hier voor 1989 geweest is. In de richting van het Ostbahnhof zijn er een aantal terrasjes gemaakt, waar het zeker in de zomer goed toeven is.
Eén van de vele terrasjes die tussen de Muur en de Spree zijn ontstaan. Dus een terras op de voormalige Todesstreifen
De kunstwerken die er vlak na de Wende zijn aangebracht, zijn dus in feite aangebracht op een Muur die 28 jaar lang onbeschilderd is geweest. Onbeschilderd is ook niet helemaal waar, want er zijn na verloop van tijd witte vlakken op aangebracht. De functie van deze vlakken is er niet één van artistieke aard. Het heeft niets met kunst of een mooie Muur te maken. De witte vlakken zijn aangebracht omdat mensen die zich verdacht in de buurt van de Muur ophouden ’s nachts door middel van zoeklichten beter te kunnen lokaliseren. Het gaat misschien te ver om te beweren dat de huidige East Side Gallery een loopje met de geschiedenis heeft genomen omdat er kunstwerken zijn aangebracht op in wezen de verkeerde kant van de Muur. Een Muur die altijd onbeschilderd is geweest. Maar de East Side Gallery houdt de herinnering aan ooit een verdeeld Berlijn levend en door de professionele beschilderingen is het gewoonweg de grootste openlucht galerie ter wereld.
Elk segment van de Muur is voorzien van een kunstwerk. Dit wat ten tijde van de DDR een onbeschilderde Muur
Alleen Oost-Berlijners, inwoners van de DDR en bezoekers uit het Westen weten hoe de Muur er aan Oost-Berlijnse kant heeft uitgezien. Beelden van de Oost-Berlijnse kant worden niet getoond door de Oost-Duitse media en bezoekers is het officieel verboden om foto’s van de Muur te maken. Toch wordt er aan het eind van de jaren ’80 ogenschijnlijk minder krampachtig over gedaan. In de DDR-speelfilm Die Architekten, de laatste officiele DEFA productie, waarvan de opnamen in 1989 zijn begonnen, komt wat nu de East Side Gallery is, behoorlijk prominent in beeld. Iets wat waarschijnlijk nooit door de censuur heen zou zijn gekomen, als de Muur niet zou zijn gevallen. Want de film is vanwege de vele aanpassingen op het draaiboek pas in januari 1990 klaar. Als de film in premiere gaat trekt het nauwelijks bezoekers. De Oost-Duitsers zijn even niet geinteresseerd. Alles wat uit het Westen komt is veel interessanter. Beelden van de Muur aan de Mühlenstraße en grauwe Plattenbau begeleiden de hoofdrolspeler als hij in zijn auto door Oost-Berlijn rijdt. De filmmuziek onder deze beelden is het FDJ-kinderlied ‘Unsere Heimat’. Tragischer kan bijna niet, zeker niet als je na het bekijken van de film constateert hoe rot de DDR in zijn laatste levensjaar geweest moet zijn. De film krijg vele jaren later toch nog terecht veel aandacht. Ook de East Side Gallery mag zich dagelijks laven met duizenden bezoekers.
De East Side Gallery gefotografeerd vanaf de Todesstreifen, dus tussen de Spree en de Muur in. Op de achtergrond het markante gebouw van het Postbahnhof, wat nu een populaire evenementen locatie is
Links de Muur, rechts de Todesstreifen
Blik vanaf de kant van de Oberbaumbrücke. Geheel rechts de Hinterlandmauer, links de Todesstreifen en nog een Muur om potentiële vluchtelingen te ontmoedigen via de Spree uit Oost-Berlijn te ontsnappen
De Muur gezien vanaf de overkant van de Spree in de wijk Kreuzberg
"Es war einmal..." 